Yếu tố không gian làng quê trong tiểu thuyết Dương Hướng

(từ tạp chí văn hoá Nghệ An)

1. Không gian và thời gian nghệ thuật là những yếu tố trong cấu trúc nội tại của tác phẩm. Sự miêu tả, trần thuật bao giờ cũng phải xuất phát từ một điểm nhìn trong một không gian nhất định, diễn ra trong một trường nhìn và trong một thời gian nhất định. Không gian và thời gian nghệ thuật chẳng những cho thấy cấu trúc nội tại bên trong của tác phẩm văn học, các ngôn ngữ tượng trưng, mà còn cho thấy quan niệm về thế giới, chiều sâu cảm thụ của tác giả hay của một giai đoạn văn học. Nó cung cấp cơ sở khách quan để khám phá tính độc đáo cũng như nghiên cứu loại hình của các hình tượng nghệ thuật, trong đó có nghệ thuật xây dựng nhân vật.

2. Dương Hướng đã đặt nhân vật của mình vào thời gian và không gian khác nhau để khắc họa tính cách, số phận nhân vật. Không gian trong tiểu thuyết của Dương Hướng được mở rộng biên độ theo những biến cố lịch sử và theo số phận nhân vật: có không gian làng quê, không gian thành thị, không gian chiến trường, lại có không gian trải dài theo suốt dọc dài đất nước ở ba miền Bắc, Trung, Nam, tới biên giới, hải đảo…

 Trong những không gian ấy, không gian làng quê được chọn là không gian trung tâm. Tất cả các nhân vật đều xuất phát điểm từ không gian làng quê, trải qua các biến cố dữ dội của lịch sử, cuối cùng đều trở về với làng quê của mình. Người trụ lại làng quê chăm chỉ làm ăn, giữ cho “bến quê” những giá trị văn hoá ngàn đời, để không gian ấy có giá trị thanh lọc tâm hồn những kẻ đã từng lầm đường lạc bước. Trong tiểu thuyết của Dương Hướng, không gian làng quê luôn gắn liền với những vẻ đẹp và giá trị truyền thống được kết tinh từ ngàn đời: Cây đa, bến nước, sân đình, cánh đồng bát ngát lúa, ngô, khoai, những triền đê, bãi sông, cây rơm, mái rạ, gắn liền với không gian sinh hoạt văn hoá cộng đồng và không gian sinh hoạt văn hoá gia đình. Những không gian quen thuộc ấy đã trở thành một phần máu thịt đối với bất cứ ai được sinh ra, lớn lên và được nuôi dưỡng ở làng quê. Không gian ấy trở thành mạch nguồn kết dính tình cảm máu thịt giữa người dân với làng quê, đất nước. Mỗi người dân đều tự hào về không gian làng quê của mình. Trong Bến không chồng, người dân làng Đông, tự hào về làng mình có nhiều cái nhất: “Đình làng Đông to nhất; Cây quéo làng Đông cao nhất; Cầu đá làng Đông đẹp nhất; nước sông Đình làng Đông mát nhất”. Vẻ đẹp của làng Đông đã đi vào câu ca tiếng hát, đi vào lời ru vỗ về trẻ thơ của những người bà, người mẹ: “À ơi… chẳng to cũng gọi đình Đông - Có cầu đá bạc bắc qua sông Đình - Chàng ơi có nhớ đến mình - Nhớ cầu Đá Bạc, nhớ đình làng Đông”. Lại có câu ca rằng: “Sông làng Đông vừa trong vừa mát - Đồng làng Đông ngan ngát hương thơm”⁽¹⁾.

Không gian làng quê còn gắn với những giá trị văn hoá lâu đời như: Hát cô đầu, hát chầu văn, hát chèo cổ, chơi cờ người, chơi diều sáo, thả đèn trời… Làng quê còn gắn liền với những huyền thoại đẹp. Trong Bến không chồng làng Đông có huyền thoại “Mắt tiên” giải thích về cái hồ nước trong vắt giữa đồng là do một cô gái có tên là Ngần, người làng Đông, do bị bố mẹ ép gả lấy một người mà cô không yêu, cô đã tự tử ở hồ nước này. Từ đó hồ nước là nơi mà đàn bà con gái làng Đông khi có gì oan khuất thường tới đó tắm để giải oan. Chính có hồ mắt tiên mà gái làng Đông da cô nào cũng trắng mịn, mang nhiều nét khêu gợi của tiên nữ. Làng Đông còn có huyền thoại “Gò ông Đống” nói về một chành trai làng Đông năm xưa đi đánh gặc mười năm trở về mắt sắc mày ngài, kiếm cung thao lược. Người chiến binh về đến cánh đồng làng thì nghe tin vợ bạc tình liền nhảy phốc lên cái gò cạnh đó hét lên một tiếng vang trời, máu từ miệng hộc ra chết tươi… Người làng Đông vẫn tự hào, trai làng Đông có trí khí khác thường là nhờ mang dòng máu của người chiến binh ấy. Những huyền thoại bi kịch ấy đã tạo nên vóc dáng, cốt cách con người làng Đông. Vẻ đẹp da thịt trắng mịn, nõn nà mang nhiều nét khêu gợi của tiên nữ của gái làng Đông kết tinh trong vẻ đẹp của Hạnh, Thắm, Dâu, Thao, chị Nhân. Vẻ đẹp của trí khí quật cường chống giặc ngoại xâm của trai tráng làng Đông kết tinh trong Nguyễn Vạn, Nghĩa, Thành, Hà, Hiệp… Trong Bóng đêm và mặt trời, Làng Nguyệt Hạ lại gắn với truyền thuyết về mối tình bất tử giữa nàng công chúa Nguyệt Cầm với anh chàng nông dân của làng và tục lệ trao vòng cầu hôn. “Tục trao vòng cầu hôn xuất phát từ ý tưởng tốt đẹp của nàng công chúa Nguyệt Cầm. Chiếc vòng gia truyền do người phụ nữ giữ từ đêm tân hôn tới khi con gái trưởng thành tới tuổi mười tám thì trao lại cho con gái. Người con gái hoàn toàn tự do lựa chọn người yêu để trao vòng... Tục trao vòng tạo nên cốt cách con người làng Nguyệt Hạ: Luôn coi trọng danh dự, đàn ông cốt cách, đàn bà thuỷ chung. Sinh hoạt của người làng Nguyệt Hạ còn gắn liền với một thú chơi mang truyền thống văn hoá. Đó là thú chơi diều sáo. “Cánh diều sáo biểu hiện sự ấm no, thanh bình của làng Nguyệt Hạ… Người làng Nguyệt Hạ có lời thề nguyền không bao giờ làm điều ác. Nếu kẻ nào làm điều ác thì không tự trừng trị thì trời sai thần sét đánh đắm thuyền, vỡ bè hay lũ cuốn chết”⁽²⁾.Trong Dưới chín tầng trời, người dân làng Đoài có hội đình Đoài. Trong hội ấy người ta thắp đèn kéo quân, thả đèn trời, nghe hát chầu văn. Ngôi đình trở thành linh hồn của tất cả người dân làng Đoài từ ngàn xưa.

Không gian làng quê trong tiểu thuyết của Dương Hướng, vừa là nơi hội tụ, lưu giữ những giá trị văn hoá ngàn đời đồng thời cũng là cội nguồn tạo nên cốt cách của người nông dân. Không gian ấy đã trải qua và chịu sự tác động của tất cả những biến cố của thời cuộc. Người nông dân sống trong không gian ấy tất yếu phải chịu sự va đập của tất cả các biến cố dữ dội đó. Dương Hướng đã xây dựng nhân vật của mình trên cái nền không gian ấy và luôn nhìn nhân vật của mình trong mối quan hệ với không gian làng quê. Vì vậy, đọc tiểu thuyết của Dương Hướng chúng ta thấy các nhân vật của ông dù có đi đến phương trời nào, dù có thành đạt, thành danh đến đâu, dù có bị bão lốc thời cuộc làm cho tha hoá biến chất, thì trong sâu thẳm tâm hồn của họ vẫn còn đọng lại một chút gì đó cái tình người chân thật của người dân quê. Và không gian làng quê luôn là bến đợi để mọi người trở về thanh lọc tâm hồn, tìm lại chính mình và sống tốt đẹp hơn.

Không gian làng quê đã hun đúc nên vẻ đẹp thể chất và tâm hồn của người nông dân. Lớp người già trải bao sóng gió vẫn trụ vững, trở thành chứng nhân của lịch sử và sáng ngời phẩm chất như vợ chồng thương nhân yêu nước Hoàng Kỳ Bắc, cụ Khi, bà mẹ (của Yến Quyên), bố đẻ của Trần Tăng trong Dưới chín tầng trời; cụ Kẹo trong Bóng đêm và mặt trời; bà Khiêm trong Bến không chồng,… Lớp người trung niên gắn bó với làng quê trải qua sóng gió thời cuộc vẫn giữ được phẩm chất tốt đẹp, được tác giả khắc họa qua những nhân vật Nguyễn Vạn, Nhân trong Bến không chồng; Ngần trong Bóng đêm và mặt trời; Yến Quyên trong Dưới chín tầng trời,… Lớp thanh niên ưu tú, những người luôn đầu tàu gương mẫu trong mọi nhiệm vụ. Lúc có giặc thì trai tráng ra trận, đám con gái ở nhà thì gánh vác việc đồng áng. Lớp người này được thể hiện qua các nhân vật như Nghĩa, Hạnh, Thành, Thắm, Cúc, Dâu, Hà, Hiệp… trong Bến không chồng; Đô, Bức, Nga… trong Bóng đêm và mặt trời; Nam, Đào Vương, Tuyết… trong Dưới chín tầng trời. Những nhân vật này kết tinh vẻ đẹp từ những không gian của làng quê. Họ đóng vai trò giữ lửa và truyền lại cho lại muôn đời sau cái phẩm chất tốt đẹp của con người, càng trải qua bão lốc dữ dội của thời cuộc càng trở nên sáng ngời. Đó là phẩm chất cần cù, chịu thương chịu khó trong lao động, tấm lòng gắn bó tha thiết với làng quê, truyền thống yêu thương, trọng tình nghĩa, là sự bao dung, độ lượng, vị tha…

Đứng trước không gian làng quê, trước những con người sáng ngời phẩm chất như thế, người đã tốt mong mình sẽ tốt hơn, kẻ lầm đường, lỡ bước mong muốn được trở về để thanh lọc tâm hồn, để sám hối, để được tha thứ. Và tất cả đều tụ về làng quê với một tâm niệm mỗi người phải làm được một điều gì đó cho quê hương, cho cái nơi mà mình đã sinh ra, lớn lên và trưởng thành, cái nơi mà mình đã từng có công hoặc có tội.

Như trên đã nói, không gian làng quê trong tiểu thuyết của Dương Hướng góp phần quan trong trong việc xây dựng nhân vật và tái hiện hiện thực. Không gian làng quê ấy sản sinh những con người vốn chân chất, hiền lành thật thà như hạt lúa, củ khoai. Nhưng bão lốc dữ dội của thời cuộc đã tràn qua làng quê và tác động đến từng thành viên của mỗi gia đình. Sai lầm của thời cuộc đã tạo điều kiện cho một số kẻ chớp cơ hội, bất chấp thủ đoạn để đổi đời. Trong bước đường thăng tiến của mình dù dài hay ngắn, chúng cũng trở thành mối hoạ, nỗi kinh hoàng đối với những người dân vô tội.

Đột đơm ràng thuộc hạng cùng đinh, mù chữ, nhờ cải cách được lên làm chủ tịch xã. Đột là nhìn đâu cũng thấy Việt gian, phản động và với nhận thức ấu trĩ, hắn đã giết chết nhiều người vô tội. Để được làm cán bộ, Ngô Quất đã từ chối quan hệ ruột thịt, kết tội oan sai cho cha đẻ và giết cha, phá đình, chùa, cấm hát chèo cổ, cấm chơi diều sáo. Đào Kinh cũng là hạng cùng đinh dốt nát, được làm cán bộ cốt cán trong cải cách ruộng đất và trong thời kì hợp tác hoá nông nghiệp. Chiến công của Đào Kinh là giết chết Hoàng Kỳ Bắc, đã tàn phá nền nếp làm ăn và đồng đất của người nông dân làng Đoài. Trần Tăng, một kẻ hãnh tiến, bất chấp mọi thủ đoạn để thăng tiến đã gây nên bao nhiêu thảm họa từ khi làm cán bộ xã đến trung ương. Đào Thanh Măng vì tiền mà sẵn sàng đánh đổi tất cả những cái mình có để có được cái mình muốn và đã trở thành một con điếm chính trị khét tiếng. Đỗ Hiền đã chạy sang bên kia chiến tuyến và trở thành tội nhân của dân tộc.

Tất cả những nhân vật này trong tiểu thuyết của Dương Hướng đều có gốc gác sinh ra, lớn lên ở làng quê, kẻ ở lại, người toả đi muôn nơi. Trong số họ, ít nhiều đều mắc phải sai lầm hoặc đã gây nên tội ác - cái lỗi lầm, tội ác do sai lầm của thời đại tạo ra. Thế nhưng tất cả họ đều không đi đến tận cùng tội ác để trở thành ác quỷ. Họ đã có ý thức phản tỉnh, đã nhận ra lỗi lầm và đều có ý thức sám hối thành thực. Và họ đều tụ về quê hương để thanh lọc tâm hồn, để thành tâm sám hối và chuộc lỗi bằng những việc làm thiết thực cho quê hương. Sự sám hối thành thật của Đỗ Hiền, Đào Kinh đã được người dân chấp nhận. Sự chấp nhận này thể hiện truyền thống khoan dung, độ lượng, nhân ái của người dân làng Đông, làng Đoài nói riêng và truyền thống nhân ái của người dân Việt Nam nói chung, “đánh kẻ chạy đi, không ai đánh người chạy lại”. Đây cũng chính là thông điệp thể hiện chiều sâu nhân bản trong tiểu thuyết của Dương Hướng - thông điệp về tình người. Đến mẹ con bà Cháo, kẻ cùng đinh thất cơ lỡ vận, phải đi kiếm tiền bằng cả cái nghề ô nhục bán trôn nuôi miệng, nhưng khi đời sống khấm khá lên, họ cũng đã hết lòng vì quê hương làng xóm. Ngô Quất giết cha, phá đình chùa, phá hoại hạnh phúc của Nga và Đô nhưng cuối cùng cũng biết sám hối. Không gian làng quê và tình người tốt đẹp ở làng quê đã khiến cho Quất phản tỉnh, sám hối. Lão Xung gây họa đốt từ đường thờ tổ, chia rẽ hạnh phúc của Nghĩa với Hạnh cuối cùng cũng đã thừa nhận lỗi lầm của mình và tuyên bố phá bỏ lời nguyền giữa hai dòng họ Nguyễn - Vũ.

Trước không gian làng quê, tất cả các nhân vật đều cảm thấy mình trở nên nhỏ bé, trở nên thành tâm, thành thực hơn. Cái đọng lại là tình quê, tình người khiến người ta không thể xử tệ với nhau. Tất cả những lỗi lầm của quá khứ đều được hoá giải, khép lại để cùng nhau hướng tới những điều tốt đẹp hơn, cùng nhau góp sức xây dựng quê hương, đất nước.

3. Nếu như để khắc họa hình tượng người nông dân và để tái hiện bức tranh hiện thực về làng quê trước bão lốc thời cuộc xuyên suốt một giai đoạn lịch sử dài, tác giả đã lấy không gian làng quê làm không gian trung tâm. Thì khi khắc họa hình tượng nhân vật người lính thời chiến và hậu chiến, tác giả lại đặt nhân vật của mình vào những không gian khác nhau để cho nhân vật bộc lộ tính cách. Thời chiến người lính xông pha ra chiến trường, tại đây những phẩm chất truyền thống của họ được bộc lộ và những sai lầm hạn chế của họ trong cuộc chiến cũng được nhìn nhận rõ hơn. Khi đối mặt với kẻ thù, người lính sẵn sàng xả thân chiến đấu quên mình cho lí tưởng độc lập dân tộc. Tiêu biểu như Nghĩa, Thành, Hà, Hiệp trong Bến không chồng; Đô, Bức trong Bóng đêm và mặt trời; tướng Trung, Đào Vương, Nam… trong Dưới chín tầng trời.

Với tư cách là một con người đã từng tham chiến, với cái nhìn sắc sảo, đa chiều và bản lĩnh trung thực của một nhà văn, Dương Hướng không chỉ đặt người lính vào không gian chiến trường để khắc họa phẩm chất tốt đẹp của họ mà còn để nhìn thấy cả những sai lầm, hạn chế của họ trong cuộc chiến do sự tàn khốc của chiến tranh gây nên.

Để khắc họa hình tượng người lính thời hậu chiến, Dương Hướng đã trả người lính trở về không gian của cuộc sống bộn bề đời thường ở làng quê. Tác giả cho nhân vật của mình va đập với những biến động phức tạp của cuộc sống, để cho nhân vật bộc lộ rõ tình trạng bi kịch khá phổ biến của người lính thời hậu chiến. Trước cuộc sống đời thường, người lính vẫn giữ vững bản lĩnh chiến đấu và phẩm chất truyền thống của mình. Chiến tranh chỉ trang bị cho họ kiến thức và bản lĩnh để chiến đấu và chiến thắng. Cái bản lĩnh ấy rất cần trong chiến đấu chống kẻ thù xâm lược, nhưng nó cũng làm cho người lính trở nên trai sạn, sơ cứng về nhận thức trước những vấn đề phức tạp của cuộc sống đời thường.

Nguyễn Vạn khi trở về quê, anh chỉ nghĩ sống làm sao cho xứng đáng với cái danh người anh hùng Điện Biên, người cộng sản của mình. Khi vượt ra ngoài cái danh giới ấy Vạn không đủ sức để tự vệ. Cái cần thiết cho cuộc sống của con người bình thường, để được sống như một con người bình thường nhất là tình cảm khác giới thì Vạn lại cho là tội lỗi. Và khi vấp phải chuyện này, Vạn chỉ còn cách phản ứng tiêu cực là tìm đến cái chết. Tác giả đã đặt Nguyễn Vạn vào không gian làng quê, một làng quê đã bị bão lốc chiến tranh cướp đi hầu hết trai tráng để những người phụ nữ phải sống cảnh không chồng hoặc có chồng cũng như không. Sống trong cái “bến không chồng” ấy, bên những người phụ nữ đẹp người, đẹp nết và cả những người phụ nữ đầy đam mê, dục vọng, Nguyễn Vạn phải gồng mình lên chống đỡ và kìm nén những tình cảm riêng tư của mình. Qua không gian sống đó, bi kịch về sự sơ cứng và tê liệt về tâm hồn trước cuộc sống đời thường cuả Nguyễn Vạn càng lộ rõ hơn.

Nghĩa khi rời quân ngũ trở về với làng quê, gia đình và dòng họ, anh đã không thể chịu được áp lực, sức ép của dòng họ là phải có con để nối dõi tông đường. Nên Nghĩa đã gây nên bất hạnh cho hai người đàn bà yêu anh (bỏ Hạnh để lấy Thủy mà Thủy lại không có khả năng sinh đẻ). Đô, Bức khi trở về đời thường, một người thì sống câm lặng trong mặc cảm tàn phế, một người thì què quặt tâm hồn trong môi trường sống mới và nghề nghiệp mới. Bức từ khi bị thương đã từ chối sự quan tâm của tất cả mọi người, kể cả Nga - người vợ mà anh đã từng ao ước và không nghĩ là mình có được. Áp lực về công danh không thành và hiện thực tàn khốc của một người tàn phế, suốt đời phải nhờ vào chiếc xe lăn và sự phục vụ của người khác đã khiến Bức tê liệt về thể xác và tâm hồn, mất hết khả năng thích nghi trước sự phức tạp của đời thường. Bức rơi vào bi kịch, bế tắc và phải tìm đến cái chết để giải thoát cho bi kịch của mình. Đô rời quân ngũ và có một gia đình riêng với căn nhà tiện nghi và người vợ trẻ đẹp, nhiều đam mê dục vọng, năng động và rất hiện đại. Trước một hiện thực mới, Đô đã không thể thích ứng, anh dường như mất đi hoàn toàn khả năng tự vệ. Đô rơi vào bi kịch và giải quyết bi kịch bằng cách trốn chạ cuộc sống và cái môi trường phức tạp, phi văn hoá ấy. Và chỉ khi gặp lại Nga - người yêu năm xưa, cùng nhau về quê để viếng đám tang Bức, cùng nhau thanh lọc tâm hồn nơi làng quê khốn khó nhưng giàu tình người, Đô mới thực sự hồi sinh, mới thực sự thanh thản để tiếp tục sống cuộc sống đích thực của một con người.

Đào Vương và tướng Trung đều từng chinh chiến trận mạc và lập nên nhiều chiến công hiển hách. Cả hai đều là những người anh hùng đích thực của làng Đoài. Nhưng khi trở về với cuộc sống đời thường, ngoài bản lĩnh chiến đấu và cái nhìn lúc nào cũng lấy lập trường giai cấp và chiến công của mình để làm thước đo, thành ra họ chẳng biết gì về thế thái nhân tình. Họ đắm chìm và say sưa trong hào quang chiến thắng, trong lúc người dân và cuộc sống sôi động thời mở cửa quan tâm đến những vấn đề khác thiết thực hơn, nhân bản hơn. Trong xu thế chung của nhân loại là đối thoại, bắt tay hợp tác cùng phát triển, hoà hợp dân tộc… Thế nên họ trở nên lạc lõng giữa thời cuộc, trở thành con số không trước cuộc đời đầy phức tạp với muôn mặt của đời sống. Những người anh hùng trận mạc, lại trở thành kẻ bại trận trước những biến động dữ dội của thời cuộc. Và chỉ khi về quê, khi sống giữa những con người hiền lành, chất phác, bao dung, độ lượng, giàu lòng nhân ái, vị tha tướng Trung và Đào Vương mới thanh thản nhìn nhận lại những hạn chế trong nhận thức của mình. Cả hai người đã nhận ra những hạn chế của mình biết căm thù và cũng biết tha thứ, để biết chiến đấu nhưng cũng biết bắt tay, để biết đối đầu nhưng cũng biết đối thoại, để sống thanh thản hơn, vị tha hơn.

Để khắc họa nhân vật quan chức, tác giả đặt nhân vật của mình vào nhưng không gian khác nhau. Không gian làng quê, gắn liền với quan chức địa phương. Thời cải cách và thời xây dựng hợp tác hoá nông nghiệp, họ là sản phẩm của sự sai lầm của thời đại: trình độ văn hoá i tờ, thậm chí mù chữ. Nhờ cải cách ruộng đất và những sai lầm trong việc thực thi các mệnh lệnh của cấp trên, họ được chọn cử làm cán bộ cốt cán của phong trào. Lòng nhiệt tình cộng với sự non kém của mình về nhận thức, những quan chức này họ đã lập nên những chiến công đầy bi hài ở làng quê. Công lao của họ là tàn phá tất cả những gì mà người dân bao đời nay tạo dựng nên. Không gian làng quê là nơi họ được sinh ra, lớn lên, trưởng thành đồng thời cũng là nơi gắn với bao thăng trầm của cuộc đời họ. Họ thường được sinh ra trong những gia đình thuộc hạng cùng đinh, cả một đời sống trong khổ cực. Vốn dĩ họ là người tốt, nhưng do những sai lầm của thời đại mà họ vô tình bị biến thành người xấu, thành kẻ có tội. Với lòng căm thù sẵn có đối với những người giàu có hơn mình, lại sẵn lòng nhiệt tình và vinh dự là những người thuộc tầng lớp dưới đáy xã hội nay được cách mạng đổi đời, trao cho trọng trách lớn, những vị quan cách mạng ở làng quê lúc này tha hồ ra oai, tha hồ thể hiện quyền uy. Và thế là họ đã gây họa cho những người vô tội, cho những người vốn là ân nhân của họ. Không gian làng quê như một chứng tích về sai lầm của họ đồng thời là nơi để khắc họa rõ nét tính cách của các nhân vật này. Làng quê còn đó, những chứng nhân, nạn nhân và tội nhân của lịch sử, của làng quê còn đó, thậm chí có những người là nguyên mẫu ngoài đời (Đột đơm ràng, Nguyễn Vạn, Ngô Quất…) và tất cả họ - những người đã một thời làm quan chức, dù trong thời gian ngắn hay dài vẫn còn đó. Điều này làm cho nhân vật của Dương Hướng trở nên chân thực hơn, có sức thuyết phục hơn.

Không gian làng quê trong một số tiểu thuyết của Dương Hướng còn góp phần làm rõ hơn tính cách và số phận những nhân vật là thương gia, địa chủ. Làng quê gắn liền với các nhân vật nông dân, các nhân vật quan chức địa phương qua các thời kì, nhưng cũng gắn liền với các nhân vật thương gia, đại chủ. Địa chủ Cam trong Bóng đêm và mặt trời là người năng động, đáng biểu dương, nhưng ở cái thời đầy khốn khó của lão - cái thời hễ giàu có hơn là có tội, lão Cam lại là người có tội. Vì vậy, ở cái làng quê làm nên vinh nhục của lão, lão đã bị khép tội địa chủ phản động, làm giàu bất chính, bóc lột bà con nông dân… Chỉ ở không gian làng quê, số phận và tính cách của địa chủ Cam mới được bộc lộ rõ. Phẩm chất cần cù chăm chỉ, sự năng động trong làm ăn, dám nghĩ, dám làm, sự quan tâm giúp đỡ của lão đối với những người nông dân, bà con của lão Cam. Và cái chết oan uổng của địa chủ Cam, cùng với những sai lầm của thời đại chỉ có không gian làng quê cùng với thời gian thời kỳ cải cách ruộng đất mới làm rõ được.

Thương nhân yêu nước Hoàng Kỳ Bắc lại được khắc họa trong không gian rộng lớn hơn. Không gian làng quê, không gian sông nước, không gian quan hệ với đối tác nước ngoài, không gian trong quan hệ với dân làng… Nhà tư yêu nước sản Đức Cường lại được khắc họa ở không gian thành thị và không gian buôn bán ở các địa phương. Tác giả đặt thương gia Đức Cường trong quan hệ với không gian buôn bán làm ăn, với không gian sinh hoạt và quan hệ, giao tiếp trong xã hội để làm nổi bật lên công việc làm ăn, buôn bán chân chính, sự năng động của một thương gia cũng như những đóng góp của ông. Đồng thời qua đó, tác giả vừa khắc họa phẩm chất của thương gia Đức Cường, vừa nói lên những sai lầm của thời đại qua công cuộc cải cách công thương cùng với những bi kịch mà những thương gia, những nhà tư sản chân chính phải gánh chịu… Số phận của Đào Kinh từ một nông dân thuộc hạng cùng đinh, được lên voi nhờ bão lốc và những sai lầm của thời cuộc, nhưng lại xuống chó do sự non kém về nhận thức và sự háo danh hiếu thắng… Kinh bỏ làng ra đi tìm kiếm cơ hội làm ăn và chạy trốn sự thất bại ê chề ở làng Đoài. Lúc lênh đênh sông nước, lúc làm cửu vạn bến tàu, khi thì làm bảo kê cho nhà thổ, lúc tổ chức đưa người vượt biên trái phép, khi sống trong tù, lúc lại sống nhờ ở đợ… Không gian chợ búa, nhà tù, những nơi gắn liền sự bạo liệt đã tôi luyện nên phẩm chất Đào Kinh - một thương nhân thời mở cửa - chấp nhận mọi sự phiêu liêu mạo hiểm, bất chấp mọi thủ đoạn, tranh thủ mọi cơ hội để làm ăn theo kiểu “thương trường là chiến trường”. Đào Thanh Măng lại được tác giả khắc hoạ qua một không gian khác - không gian từ làng quê ra thành thị. Từ một cô gái chân đất mắt toét ở làng Đoài, vụt một cái Măng có được một vị trí công việc hái ra tiền thời bao cấp (cửa hàng trưởng Cửa hàng ăn uống tổng hợp) nhờ vào quyền uy của bố đẻ Trần Tăng. Và từ đó Măng biết lợi dụng vào quyền lực của Trần Tăng và số tiền bố nuôi Đào Kinh vì nó mà phải vào tù để lại, để thị làm giàu bằng kinh doanh bất chính và kinh doanh quyền lực. Măng làm ăn với tàu viễn dương, quan hệ với những ông lớn quan chức chính trị để “thiết kế” cho người này vào vị trí này, kẻ khác vào vị trí nọ. Con điếm chính trị Đào Thanh Măng bất chấp thủ đoạn trong kinh doanh nhưng lại vẫn có những khao khát về tình người giản dị và vẫn “có lòng” với quê hương, chỉ thực sự bộc lộ tính cách một cách rõ nét và đầy đủ nhất qua không gian làng quê.

4. Có thể nói, Dương Hướng đã đặt nhân vật của mình vào những không gian khác nhau để khắc họa tính cách. Trong những không gian ấy, không gian làng quê được xem là không gian trung tâm. Hầu hết nhân vật trong các tiểu thuyết của Dương Hướng đều có xuất phát điểm từ không gian làng quê, trải qua các biến cố dữ dội của lịch sử, rồi cuối cùng đều trở về với làng quê của mình, nơi thanh lọc tâm hồn, bến đỗ của cuộc đời./.

_____________________

(1)       Dư­ơng Hư­ớng (2004), Dư­ơng Hư­ớng tiểu thuyết, Nxb. Công an nhân dân, (tr. 9).

(2)       Dương Hướng (2007), Dưới chín tầng trời, Nxb. Hội Nhà văn, Hà Nội, (tr. 20).

 TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]        Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

[2]        Nguyễn Hương Giang (2001), “Người lính sau hòa bình trong tiểu thuyết chiến tranh thời kỳ Đổi mới”, Văn nghệ Quân đội, (4).

[3]        Dư­ơng Hướng (1998), Bến không chồng, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

[4]        Dư­ơng Hư­ớng (2004), Dư­ơng Hư­ớng tiểu thuyết, Nxb Công an nhân dân.

[5]        Dương Hướng (2007), Dưới chín tầng trời, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

[6]        Bùi Việt Thắng (2008), “Bi kịch lạc quan trong tiểu thuyết Dư­ới chín tầng trời”, Văn học,(10).

[7]        Bích Thu (1999), Những nỗ lực sáng tạo của tiểu thuyết Việt Nam từ sau đổi mới, Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, Viện Văn học.